Lá đề chim phượng, bảo vật quốc gia ở Hoàng thành Thăng Long

Khu di tích khảo cổ học Hoàng thành Thăng Long đã phát lộ hàng nghìn hiện vật quý giá, minh chứng cho lịch sử thăng trầm của kinh đô Thăng Long. Qua bao thời gian, những di tích, di vật trong lòng đất dường như vẫn lấp lánh ánh hào quang của một kinh đô vàng son trong lịch sử. Nhiều di vật đã trở thành báu vật không chỉ của quốc gia và của cả nhân loại.

Trong số hàng nghìn hiện vật đất nung tìm thấy ở Hoàng thành Thăng Long thì lá đề chim phượng là một hiện vật tiêu biểu, được các nhà nghiên cứu đánh giá cao về giá trị văn hóa, lịch sử, mỹ thuật, điêu khắc. Lá đề chim phượng mới đây đã được Chính phủ công nhận là bảo vật quốc gia (đợt 10 năm 2021). Hiện vật có mã số quản lý tại Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long – Hà Nội là: 1.2002.1.2918. Mã số đăng ký khi khai quật là: BĐ02. A20L7.

Lá đề chim phượng được làm bằng chất liệu đất nung, niên đại thời Lý, thế kỷ XI- XII

Lá đề chim phượng Hoàng thành Thăng Long là hiện vật nguyên gốc, được tìm thấy tại Hố A20 Khu di tích khảo cổ học 18 Hoàng Diệu ( Ba Đình – Hà Nội) trong địa tầng ổn định, phát lộ cùng với nhiều hiện vật và dấu tích nền móng kiến trúc có niên đại thời Lý, thời Trần thế kỷ XI-XIII.

Theo tài liệu hồ sơ lý lịch hiện vật, Lá đề chim phượng gồm 2 phần, thân và bệ.Thân lá đề có hình dáng giống hình lá cây Bồ đề, một loại cây mang tính biểu tượng của Phật giáo, ở hai mặt trang trí đôi chim phượng. Kích thước phần thân lá đề cao tổng cộng 77cm; điểm rộng nhất rộng 74cm; độ dày lá đề không đều, phía dưới, tiếp giáp với bệ có độ dày dày hơn, dày trung bình khoảng 8cm và mỏng dần lên trên, vị trí mỏng nhất khoảng 5cm. Phần bệ lá đề có mặt cắt ngang uốn cong để khớp với ngói lợp bò nóc của mái, vì vậy các nhà nghiên cứu còn cho rằng đây là loại ngói úp nóc gắn lá đề. Đế lá đề rộng 65,5cmx34cm; cao 13cm; lòng uốn cong sâu 8cm; dày trung bình 8cm. Khi mới xuất lộ, phần đế đã bị vỡ và mất một số mảnh, nay đã được phục chế nguyên trạng.

Bảo vật quốc gia Lá đề chim phượng là hiện vật được tạo tác hoàn toàn thủ công, do vậy đó là sản phẩm đơn chiếc, độc bản, không có hiện vật nào hoàn toàn giống với hiện vật này. Đây là một tác phẩm mỹ thuật hài hòa, tinh mỹ thể hiện sự trau chuốt, tài hoa của các nghệ nhân thời Lý.

Hoa văn trang trí cũng rất tinh xảo, hoàn mỹ. Phần diềm lá đề là họa tiết cuồng lửa. Các cuồng lửa được tạo thành nhiều lớp, tia lửa kéo lên trên tạo cảm giác sống động. Phần độ dày ở diềm lá đề cũng được tạo theo nhịp điệu của ngọn lửa cộng với kỹ thuật khắc sâu nhiều lớp tạo nên hiệu ứng hình khối rất sống động.

Trung tâm lá đề được trang trí hình đôi chim phượng dâng ngọc báu trên nền văn sen dây lá. Hình ảnh đôi chim phượng được thể hiện ở tư thế nhún đẩy dâng ngọc báu, đầu ngẩng cao, thân hình mềm mại, thanh thoát. Kỹ thuật tạo tác hoa văn, tất cả các bộ phận, chi tiết đều được khắc chìm bằng tay với các đường nét tả thực vừa tỉ mỉ, rõ nét vừa sinh động, biến hóa.

Lá đề chim phượng hiện được trưng bày tại Nhà N24- Hoàng thành Thăng Long

Lá đề gắn với Phật giáo, vì vậy hiện vật thể hiện rõ nét ảnh hưởng tư tưởng của Phật giáo trong các đồ án trang trí mỹ thuật của thời Lý. Cây Bồ đề được các tôn giáo như Bà La Môn và Phật giáo coi là cây Thiêng. Tương truyền, thái tử Tất Đạt Đa ngồi thiền định và đạt giác ngộ dưới gốc Bồ đề, trở thành Đức Phật Thích Ca. Do vậy, cây Bồ đề và lá của cây Bồ đề được sử dụng như một biểu tượng của Phật giáo. Hình dáng của hiện vật có hình dáng lá đề cũng hàm chứa ý nghĩa biểu trưng cho Phật giáo.

Không chỉ hình khối, đồ án trang trí chim phượng trong lòng lá đề đã thể hiện tính biểu tượng cao nhất, vừa phản ánh giá trị biểu trưng của hoàng gia, vừa phản ảnh giá trị biểu trưng của Phật giáo, tạo nên sự kết hợp hài hòa giữa biểu tượng và triết lý của Phật giáo với biểu trưng uy quyền của hoàng gia.

Chim phượng hay còn được gọi là Phượng Hoàng là một trong những loài chim thần thoại có tính biểu trưng cao, xuất hiện từ Trung Hoa, lan truyền và ảnh hưởng đến các nước Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên, vv… Tương truyền, loài chim thần thoại này tượng trưng cho lửa, mặt trời, công lý, sự vâng lời, lòng trung thành và các chòm sao phương Nam. Phượng là vua của các loài chim. Thân đẹp đẽ, duyên dáng và quyến rũ của chim phượng là sự kết tinh vẻ đẹp, sự mềm mại thanh lịch và duyên dáng của tất cả các loài chim. Hình dáng, màu sắc và tiếng hót của phượng đều mang tính tượng trưng cho những đức tính và phẩm chất tốt lành sự xuất hiện của phượng luôn báo hiệu điềm lành, đánh dấu sự khởi đầu của một kỷ nguyên mới an vui và thịnh trị.

Theo các nhà nghiên cứu, lá đề chim phượng có thể được trang trí ở chính giữa nóc mái cung điện, bởi quy mô kích thước to lớn và ý nghĩa biểu tượng của hiện vật. Đây là một tư liệu đặc biệt quan trọng cho việc nghiên cứu nghệ thuật, kiến trúc và tư tưởng thời Lý nói riêng và Đại Việt thời Lý-Trần nói chung.

Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long – Hà Nội