Đình – chùa Thiết Úng

Đình – chùa Thiết Úng ở xã Vân Hà. Thiết Úng còn có tên Nôm là làng Ống nên di tích còn tên gọi khác là Đình – Chùa Ống.

Đình – chùa Thiết Úng là công trình tôn giáo tín ngưỡng của làng. Cổ xưa, thôn Thiết Úng ngoài việc làm nông nghiệp còn có nghề trông dâu nuôi tằm, dệt cửi và chạm khắc gỗ. Thiết Úng nằm kề bên sông Hoàng Giang tức sông Thiếp hay sông Ngũ Huyện Khê là khu vực đã có cư dân cư sinh sống lập xóm, lập làng, lập phường thợ nên làng còn có tên là Xa Lập phường. Phải chăng có liên quan đến phường thợ thủ công ngày nay?

Đình Thiết Úng thờ hai vị Bình Thục và Đông Pha Đại vương làm Thành hoàng làng. Thần tích chép rằng: vào cuối đời Hùng Vương, ở phủ Hồng Châu có ông Triệu Quang và vợ là bà Nguyễn Thị Tín. Hai ông bà xuất thân hào phú nhưng tính tình lại phúc hậu hay giúp đỡ mọi người. Ông bà muộn con, sau thần báo mộng và sinh đôi được hai con trai có tướng mạo thần kỳ khác người, đặt tên người anh là Thục, người em là Pha. Lớn lên hai vị học giỏi, tinh thông võ nghệ.

Đến năm hai anh em 17 tuổi thì bố mẹ qua đời. Mãn tang cha mẹ, gặp đúng lúc  Hùng Vương chọn người tài giúp nước. Hai anh em ứng thí và người anh được ban phong chức Đô Úy, người em được ban phong chức Lang Trung. Hai anh em hết lòng phò vua, giúp nước cần mẫn siêng năng nên được vua tin, dân quý.

Nhân lúc thanh bình, hai ông xin vua đi thăm cảnh du ngoạn các nơi. Trong chuyến đi đó, hai ông đã về vùng Đông Ngàn và phường Xa Lập. Cảm mến phong cảnh hữu tình ở đây, hai ông đã cho xây cất một hành cung để làm chỗ nghỉ ngơi cạnh dòng Hoàng Giang.

Trở về, hai ông tâu xin vua cho lấy nơi đây làm đất họ nhu hậu phần về sau. Vua chuẩn y, hai ông liền ở lại phường Xa Lập, dạy dân trong bản quân tích cực sản xuất ruộng đồng, phát triển canh cửi tầm tang. Lấy điều nhân nghĩa thu phục nhân tâm, thuận hòa tạo nên mỹ tục được dân tin yêu quý mến.

Rồi đất nước có họa xâm lăng, Vua gọi hai ông cùng Tản Viên Sơn Thánh về bàn kế giúp nước. Hai ngài được phong làm đai tướng quân, lĩnh mệnh đem quân đi giữ nước. Hai ông mở tiệc khao quân tại làng rồi lấy thêm người đi làm gia thần túc vệ.

Sau khi thắng trận, hai ông được phong làm Đại Vương rồi về mở tiệc vui cùng dân thôn bản quán và ngỏ ý muốn lấy phường Xa Lập làm nơi ân sủng thờ cúng về sau, dân làng đã vui vẻ nhận lời. Tiệc tan, hai ông đột nhiện theo mây hóa mất. Vua Hùng thương tiếc ban sắc chỉ cho nhân dân lập miếu thờ và thàng Thiết Úng giữ lệ thờ cúng cho đến ngay nay.

Chùa Thiết Úng còn có tên chữ là Viên Thông tự, là kiến trúc tôn giáo tín ngưỡng thờ Phật của nhân dân địa phương. Cùng với ngôi đình, trong kháng chiến chống thực dân Pháp, di tích là cơ sở nuôi giấu cán bộ hoạt động cách mạng, du kich kháng chiến. Dưới nền toàn Tam bảo được dùng làm hầm bí mật để cất giấu tài liệu, cũng như là nơi ẩn nấp của cán bộ du kich bám cơ sở đánh địch giữ làng. Hậu cung đình, màn giếng cửa đình là nơi cất giấu tài liệu và che chở cán bộ hoạt động. Đình và chùa đã góp phần vào chiến thắng chung của dân tộc.

Đình và chùa Thiết Úng là kiến trúc tôn giáo tín ngưỡng tôn vinh các vị anh hung có công với dân với nước và là nơi thưởng ngoạn những giá trị văn hóa tâm linh của người dân.

Đình Thiết Úng có bố cục mặt bằng chữ “Đinh”, có mái đao cong vút ẩn mình trong màu xanh của cây cổ thụ. Kiến trúc của đình theo lối truyền thống với trang trí cầu kỳ trên từng chi tiết như đầu dư, cốn mê, các thân xà, kẻ, bẩy … mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XVIII – XIX.

Bức cửa võng sơn son thếp vàng rực rỡ, ở chính giữa có bức đại tự “Thánh cung vạn tuế” phía trên đặc tả lưỡng long chầu nguyệt, diềm hai bên chạm hệ tứ linh, các ô nhỏ phía dưới đặc tả tứ linh, tứ quý và hoa lá đan xen. Cửa võng của đình là một tác phẩm nghệ thuật mang dấu ấn của nghệ thuật thời Nguyễn thế kỷ XIX.

Ngôi đình còn lưu giữ nhiều di vật quý như thần phả, sắc phong, ngai thờ bài vị, khám thờ, giá văn, hương án, ngũ sự, chuông đồng đúc năm Tự Đức (Quý Sửu, 1853). Tất cả những di vật đều do bàn tay khối óc của người thợ làng Thiết Úng chế tác để lại cho hậu thế. Đây là niềm tự hào của nhân dân địa phương với di sản văn hóa của làng.

Ngôi chùa nằm kế cận với đình, là một kiến trúc cổ có giá trị, góp phần tô đẹp cho khung cảnh di tích thêm đầm ấm. Các đồ thờ của chùa như tượng phật, chuông, các bức chạm y môn là những cổ vật có giá trị góp phần vào kho di sản văn hóa của làng thêm giàu có và sinh động.

Đình – chùa Thiết Úng gắn bó mật thiết với đời sống văn hóa và nhu cầu tín ngưỡng của dân làng, là nơi ngưỡng vọng tín tâm, giáo dục điều thiện, điều lành. Đình và chùa đều có cảnh quan ngoạn mục, có tiềm năng khai thác về du lich văn hóa trờ thành địa chỉ thăm viếng lý tưởng cho du khách.

Đình – chùa Thiết Úng được Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa năm 1996.

Nguyễn Thị Hạnh