Điện Kính Thiên

Đây là di tích trung tâm, trong tổng thể các di tích của khu Trung tâm Hoàng thành Thăng Long – HN. Điện Kính Thiên – cung điện quan trọng bậc nhất, nơi cử hành các nghi lễ long trọng nhất của triều đình, nơi đón tiếp sứ giả nước ngoài và là nơi thiết triều bàn những việc quốc gia đại sự.

Lính Pháp chụp ảnh bên thềm điện Kính Thiên trong thời gian đồn trú tại đây (Ảnh trên do bác sĩ Charles – Edouard Hocquard chụp giai đoạn 1884 -1885)

Theo dòng lịch sử 

Theo “Đại Việt Sử ký toàn thư”, điện Kính Thiên được xây dựng năm 1428 đời Vua Lê Thái Tổ và hoàn thiện vào đời Vua Lê Thánh Tông. Điện Kính Thiên được xây dựng trên núi Nùng, ngay trên nền cũ của cung Càn Nguyên – Thiên An thời Lý, Trần.

Lấy Càn Nguyên đặt tên cho điện coi chầu, Lý Thái Tổ đã chọn đúng trung tâm của trời đất đặt ngai vàng để trị nước. Sau các vua nhà Lý, các vua nhà Trần, nhà Lê đã cho xây dựng hệ thống thành lũy tại đây. Khu vực quan trọng là Cấm Thành (hay Long Thành, Long Phượng Thành) trong thành Thăng Long thời Lý – Trần – Lê. Trung tâm là điện Càn Nguyên, Thiên An thời Lý – Trần, điện Kính Thiên thời Lê.

Từ năm 1788, khi Vua Quang Trung đóng đô ở Phú Xuân – Huế và sau đó nhà Nguyễn (1802 – 1945 ) cũng định đô tại đây thì thành Thăng Long trở thành trụ sở của Trấn Bắc Thành.

Năm 1805, Vua Gia Long cho xây dựng khu vực này làm hành cung để vua sử dụng mỗi khi các vua nhà Nguyễn “Bắc tuần”. Tên “Thành cổ Hà Nội” xuất hiện từ năm 1831, khi Vua Minh Mạng thực hiện cuộc cải cách hành chính lớn, thành lập các tỉnh trên cả nước, trong đó có tỉnh Hà Nội, Thành Hà Nội là trụ sở của tỉnh Hà Nội.

Thời Pháp thuộc, vào cuối thế kỷ XIX, thực dân Pháp phá bỏ hành cung Kính Thiên và xây dựng trụ sở chỉ huy pháo binh tại đây. Ngôi nhà này được gọi là nhà Con Rồng (hay còn gọi là Long Trì), do phía trước và sau đều có rồng đá chầu.

Sau ngày 10/10/1954, khi quân ta vào tiếp quản Thủ đô, khu vực này trở thành nơi làm việc của Bộ Quốc phòng.

Năm 2004, Bộ Quốc phòng bàn giao lại một phần diện tích khu vực trung tâm (trục chính tâm) Thành cổ Thăng Long – Hà Nội cho UBND thành phố Hà Nội quản lý.

Kiến trúc

Điện Kính Thiên là di tích trung tâm, là hạt nhân chính trong tổng thể các địa danh lịch sử của Thành cổ Hà Nội. Trước điện Kính Thiên là Đoan Môn rồi tới Cột cờ Hà Nội, phía sau có Hậu Lâu, Cửa Bắc, hai phía đông và tây có tường bao và mở cửa nhỏ. Các cửa này đã được nhà nước bảo hộ Pháp liệt hạng từ năm 1925 cùng với một số di tích khác ở thành cổ.

Điện Kính Thiên là công trình trung tâm của hoàng cung thời nhà Lê (thế kỉ XV – XVIII) ở Thăng Long – Đông Kinh (Hà Nội). Năm 1428, sau chiến thắng quân Minh, Lê Thái Tổ tiếp tục đóng đô tại Thăng Long, cho xây dựng sửa sang lại hoàng thành bị hư hại. Điện Kính Thiên được xây dựng trong thời kì này. Đến 1886, điện bị phá huỷ, hiện chỉ còn di tích thềm bậc và nền điện (trong khu Thành cổ Hà Nội ngày nay).

Năm 1886, quân Pháp đã xây dựng một toà nhà 2 tầng ngay trên chính nền điện Kính Thiên để làm Bộ Chỉ huy Pháo binh.

Quan sát kiến trúc điện Kính Thiên qua các bức ảnh do người Pháp chụp cuối thế kỷ XIX, chúng ta có thể thấy Điện Kính Thiên là một kiến trúc gỗ gồm 2 nếp hình chữ Nhị (二). Nhà làm kiểu chồng diêm 2 tầng 8 mái với các góc đao cong. Bờ nóc của cả hai nếp nhà đều đắp nổi đôi rồng chầu mặt trời. Quanh điện có sân rộng được xây lan can bao cả 4 phía.

Dấu tích điện Kính Thiên hiện nay chỉ còn là khu nền cũ. Nền điện dài 57 m, rộng 41,5 m, cao 2,3 m và thềm bậc xây bằng đá xanh tạo thành ba lối vào. Phía nam nền điện còn có hàng lan can cao hơn 100 cm. Mặt trước, hướng chính nam của điện Kính Thiên là thềm điện xây bằng những phiến đá hộp lớn gồm 10 bậc có 4 rồng đá chia thành 3 lối lên đều nhau tạo thành Thềm Rồng. Thềm bậc có kích thước: ngang 13,7 m, dọc 4,45 m, cao 2,1m với đôi rồng đá khắc chạm năm 1467 là những bộ phận điêu khắc bằng đá còn tương đối nguyên vẹn.

Rồng đá điện Kính Thiên là một di sản kiến trúc nghệ thuật tuyệt tác, tiêu biểu cho nghệ thuật điêu khắc thời Lê sơ. Được chạm trổ bằng đá xanh, rồng đá có đầu nhô cao, đầu to, mắt tròn lồi, sừng dài có nhánh, bờm lượn ra sau. Thân rồng uốn lượn mềm mại thành nhiều vòng cung, nhỏ dần về phía nền điện, trên lưng có đường vây dài nhấp nhô như vân mây, tia lửa.

Phía bắc của nền Điện Kính Thiên còn có một thềm 7 bậc lên xuống nhỏ hơn so với bậc thềm chính ở phía nam. Hai bên bậc thềm có 2 rồng đá mang niên đại Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII-XVIII ), rồng dài 3,4m; uốn 7 khúc, thân có vẩy, lưng như hàng vây cá, chân rồng 5 móng… Hai bên lan can trang trí hoa sen, sóng nước, đao, lửa, vân mây…

Nền và thềm bậc điện là di tích ít ỏi trong kiến trúc hoàng cung thời Lê còn sót lại đến ngày nay,  phần nào phản ánh được quy mô hoành tráng của điện Kính Thiên xưa.

Ngày nay, không gian nơi này đã trở thành một di tích “kép” cho cả hai thời đại: Điện Kính Thiên của Hoàng thành Thăng Long xưa và Bộ Tổng Chỉ huy Quân đội nhân dân Việt Nam- di tích lịch sử quan trọng của lịch sử hiện đại Việt Nam.

Tháng 10/2004, khi chính thức mở cửa đón du khách, khu vực Thành cổ – Điện Kính Thiên đã trở thành một trong những điểm tham quan cực kỳ hấp dẫn khách du lịch.

Nghiên cứu hoàn trả không gian Điện Kính Thiên

Từ nhiều năm trước, vấn đề phục dựng điện Kính Thiên cũng được nhiều nhà khoa học và lãnh đạo thành phố Hà Nội đưa ra. Nhưng khi đó, việc nghiên cứu vẫn đang dở dang, thêm vào đó, công tác xây dựng hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận khu trung tâm Hoàng thành Thăng Long là Di sản văn hóa thế giới vẫn còn đang ngổn ngang nên ý tưởng này tạm thời dừng lại. Cho tới thời điểm này, sau một thời gian phục vụ lắng nghe và tìm hiểu tâm tư nguyện vọng của người dân, đồng thời được sự quan tâm, ủng hộ của nhiều nhà nghiên cứu, ý tưởng phục dựng điện Kính Thiên nhằm giúp người dân có những cảm nhận gần gũi hơn với diện mạo của Thăng Long xưa lại được khơi lại.

Liên quan đến việc phục dựng điện Kính Thiên, Giáo sư sử học Phan Huy Lê cho rằng, Thành phố Hà Nội cũng rất mong muốn phục dựng điện Kính Thiên nhưng Phục dựng một kiến trúc cổ theo đúng yêu cầu khoa học, tức là phải có đủ các thông số, các căn cứ thì chúng ta chưa có điều kiện. Nhưng chúng ta có thể phục dựng theo công nghệ 3D, có tới đâu phục dựng tới đó.

Chúng ta có thể chỉ cho người xem từ di tích còn lại ngổn ngang có thể hiểu được khi xưa di tích như thế nào. Viên gạch này ngày xưa nằm ở đâu, các trang trí đẹp như vậy lắp vào vị trí nào… Hiện công việc này được Viện khảo cổ học, các nhà khoa học Nhật Bản đang làm”.

GS Phan Huy Lê cho biết, những kiến trúc trên mặt đất của khu di sản Hoàng thành Thăng Long không nhiều, còn trong lòng đất hiện chỉ có các dấu tích như các nền móng, cống thoát nước, giếng nước… chồng chất lên nhau.. Riêng với điện Kính Thiên thì có nhiều khả năng hơn vì nền điện còn đó và vẫn còn một bức ảnh do người Pháp chụp. Bức ảnh đó là trung thực, song chụp vào thời nhà Nguyễn chứ không phải điện Kính Thiên của Cấm thành Thăng Long xưa.

Sử sách chỉ rõ, năm 1816 điện Kính Thiên đã sụp đổ và vua Gia Long đã cho hủy bỏ điện này để xây hành cung. Từ bức ảnh đó để phục dựng lại hành cung đã khó, phục dựng lại điện Kính Thiên còn khó hơn. Cần khai quật khảo cổ ở xung quanh nền điện Kính Thiên để hiểu được điện. Trước mắt có thể phục dựng lại trên không gian 3D, từ đó bổ sung dần, sau đó phục dựng lại trên thực tế, với sự tham gia của các chuyên gia, nhất là các chuyên gia quốc tế.

Giáo sư Lê cho rằng, trên thế giới có 2 trường phái phục dựng: Một là trường phái phương Đông, đặc biệt là Nhật Bản, muốn phục dựng lại di tích rất nghiêm túc, cực kỳ công phu, có cơ sở khoa học như họ đã làm với kinh đô cổ Nara. Trường phái phương Tây thì không phục dựng lại mà bảo tồn nguyên trạng dấu tích ngay tại chỗ. Việt Nam nên kết hợp cái hay của hai trường phái này. Trước hết là bảo tồn nguyên gốc, nếu phục dựng thì trước hết đó là phục dựng 3D, khi có điều kiện thì phục dựng thực tế.

Theo TS Nguyễn Văn Sơn, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long – Hà Nội,  Phục dựng lại các kiến trúc cổ trong kinh đô cũ ở một số nước cũng đã được thực hiện và đánh giá cao của các nhà nghiên cứu. Điển hình như công trình phục dựng Đại kim điện trong khu cố đô Nara của Nhật hay phục dựng cố đô tại Hàn Quốc.

Cố đô Nara – Nhật Bản

Công việc phục dựng điện Kính Thiên là việc khá phức tạp, cần phải có sự chung tay của nhiều chuyên ngành, các giáo sư, nhà nghiên cứu, nhà sử học uyên thâm, tâm huyết. Việc nghiên cứu, tìm hiểu không chỉ dựa trên dấu tích điện Kính Thiên hiện nay còn lại là khu nền cũ với những bậc thềm đá mà còn phải dựa vào các tư liệu, hình ảnh còn sót lại ghi nhận về kiến trúc này. Bên cạnh đó, việc khai quật khảo cổ, nhằm phát lộ các chất liệu xây dựng, cách thức bố trí các chân cột, nền móng của nền điện xưa… cũng đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong quá trình phục dựng.

Mong muốn là vậy, nhưng chắc chắn việc phục dựng không thể thực hiện ngay mà cần phải có lộ trình. Hiện, toàn bộ nền điện vẫn còn, một số di vật liên quan đến kiến trúc điện như 2 lan can thành bậc, đôi rồng đá phía trước và phía sau nền điện vẫn còn gần như nguyên vẹn. Không chỉ có thế, hình ảnh về điện Kính Thiên thời Lê trước năm 1886, tức là trước thời điểm bị thực dân Pháp phá bỏ xây nhà pháo binh cũng vẫn còn được lưu giữ khá tốt trong các kho tư liệu.

Nếu làm việc tích cực và hiệu quả nhất với sự chung tay, đồng thuận của nhiều cơ quan chức năng, các nhà khoa học thì việc phục dựng điện Kính Thiên có thể bắt đầu sau 5 năm tới khi đã đầy đủ các thông số, thông tin cần thiết.