Chương trình “Tết Đoan ngọ xưa và nay” năm 2025

Trong văn hóa lễ tết cổ truyền của cha ông ta, từ xưa đã lưu truyền câu ca dao “Tháng Tư đong đậu nấu chè. Ăn tết Đoan ngọ trở về tháng Năm”. Tết được gọi với nhiều cái tên khác nhau như Đoan ngọ, Đoan dương, Đoan ngũ hay “tết giữa năm” nhưng phổ biến nhất là tết “giết sâu bọ”. Hàng năm, cứ đến ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch, từ chốn cung đình hoa lệ, tôn nghiêm cho đến những miền quê mộc mạc thân thương đều hân hoan đón tết Đoan ngọ. Tết Đoan ngọ trong cung đình và ngoài dân gian tuy có những lễ nghi, phong tục khác nhau nhưng đều là dịp con cháu tìm về cội nguồn, nhớ ơn công đức tổ tông; cầu mong sức khỏe, bình an.

Tết Đoan ngọ được các vương triều tổ chức trang trọng với những lễ nghi mang tính cung đình. Lịch triều hiến chương loại chí và  Lê Triều Hội điển đều cho biết: dưới triều Lê Trung hưng, tết  Đoan ngọ cũng là dịp để nhà vua, hoàng tộc sửa soạn lễ phẩm dâng tiến lên tổ tiên và các bậc sinh thành. Với nghi thức thường triều, tại điện Cần Chánh, hoàng thân cùng các quan văn võ từ bậc tứ ngũ phẩm đều được tham dự. Nhà vua uy nghi ngự trên ngai rồng, bề tôi vui mừng chúc tụng. Nhằm nêu cao tình thần trung nghĩa của các quần thần và chăm lo cho đời sống của nhân dân, đề phòng thiên tai, địch họa… nhà vua thường làm thơ đề trên quạt để tỏ ý khuyên răn. Theo thông lệ, tết cũng là dịp các bề tôi được ban thưởng. Tết Đoan ngọ diễn ra đúng vào lúc thời tiết nóng nực, chiếc quạt là vật dụng làm mát vô cùng thiết yếu, nên ngoài ban yến, nhà vua còn tiến hành ban quạt. Năm 1527, Đại Việt sử ký toàn thư có chép “Tháng 5, ngày mồng 5, ban quạt”. Quạt được ban cho các hoàng thân, văn võ bá quan, bính lính, nô tì, tiểu giám… Ân điển ban quạt thể hiện sự quan tâm, chăm lo đặc biệt đến thần dân với ý nghĩa nhân văn là ban “Phúc lành, Sức khỏe, Bình an”.

Ngoài dân gian, Tết Đoan ngọ cũng có những phong tục hết sức độc đáo như dâng cúng sản vật của mùa hạ lên ông bà tổ tiên, dùng thức ăn để “diệt sâu bọ” trong người, hái các loại thảo mộc làm trà và thuốc nam, đeo bùa và chỉ ngũ sắc, dùng lá móng nhuộm móng tay móng chân, mặc áo dấu, bôi rượu hùng hoàng cho trẻ con, treo con giáp tết từ ngải cứu, khảo cây,… Những phong tục này chính là những kinh nghiệm dân gian có nguồn gốc liên quan trực tiếp đến nông nghiệp và thời tiết.

Nhằm bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa lễ tết truyền thống của dân tộc, Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long – Hà Nội xin trân trọng giới thiệu chuỗi hoạt động nhân dịp tết Đoan ngọ và Ngày Quốc tế thiếu nhi 1/6.

1. Trưng bày (Thời gian: Từ ngày 20/5/2025)

“Tết Đoan ngọ xưa và nay” được trưng bày theo 2 chủ đề chính: Tết Đoan ngọ dân gian truyền thống và Tết Đoan ngọ trong cung đình thời Lê trung hưng.

Tết Đoan ngọ dân gian truyền thống

Không gian trưng bày tết Đoan ngọ dân gian truyền thống được chọn lọc và tái hiện với các phong tục đặc sắc:

• Phong tục thờ cúng các vị thần linh và tổ tiên: Trong truyền thống lễ tết Việt Nam, văn hóa tâm linh luôn được đặt lên hàng đầu. Tết Đoan ngọ là dịp để người nông dân dâng lên trời đất, thần linh, tổ tiên những sản vật trái cây đầu mùa với tấm lòng biết ơn và cầu mong mùa màng không bị sâu bọ phá hoại, con cháu mạnh khỏe, bình an.
• Phong tục “giết sâu bọ”: Tháng 5 âm lịch ở nước ta, thời tiết rất nóng nực, vi khuẩn, côn trùng phát triển, gây ra dịch bệnh cho con người. Theo quan niệm xưa, trong cơ thể người thường có “sâu bọ” trú ngụ, thường ngày chúng ẩn sâu trong bụng, chỉ vào ngày mùng 5 tháng 5 mới ngoi lên và phải dùng thức ăn để trừ bỏ. Tại các gia đình, sáng sớm khi thức dậy, phải giết sâu bọ ngay. Thường ăn 1 quả trứng luộc, một bát rượu nếp, bánh ú tro, bánh đa, chè kê… cho sâu bọ say, ăn tiếp trái cây có hương vị chua chát để sâu bọ chết. Ngoài ra, nhằm tiêu độc người lớn còn uống rượu hùng hoàng hoặc rượu xương bồ, nước dừa. Trẻ nhỏ khi sâu bọ bị giết có thể gây phản ứng nên bôi vào trán, thóp, rốn hoặc cho uống một chút rượu hùng hoàng hay thần sa để trấn an.
• Phong tục đeo bùa tua bùa túi, đeo chỉ ngũ sắc: Vào dịp tết Đoan ngọ xưa, người lớn thường đeo cho trẻ nhỏ chùm bùa ngũ sắc (bùa tua, bùa túi) ở ngực và buộc chỉ ngũ sắc ở cổ tay. Các chùm bùa túi được may theo hình các loại quả (khế, đào, phật thủ, ớt, tỏi, hồng, na..), các con vật (con cá, voi), các đồ vật (quạt, thẻ bài, khánh, túi…). Trong các túi bùa đựng hạt mùi khô, bột hùng hoàng. Dân gian xưa tin rằng: chỉ ngũ sắc ứng với màu ngũ hành giúp trừ tà; bột hùng hoàng xua đuổi rắn rết, hạt mùi kỵ gió, trái cây ngụ ý giết sâu bọ. Túi bùa và chỉ ngũ sắc được bày bán trên phố Hàng Mụn hoặc dọc đường Cổ Ngư, Hồ Tây xưa. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Vinh Phúc, làng Tây Hồ xưa vào dịp tết Đoan ngọ chuyên khâu túi thơm cho trẻ con. Đặc biệt, các hiện vật trưng bày đã được chúng tôi phục dựng lại theo nguồn tư liệu ảnh của Henri Oger, Nguyễn Văn Huyên; Bảo tàng Quai Branly (Pháp).
• Phong tục vào giờ ngọ đi hái các loại thảo mộc về phơi khô để làm trà và thuốc: Ở Việt Nam, ý nghĩa lớn nhất và sâu sắc nhất của tết Đoan ngọ chính là ngày “y dược toàn dân”. Người xưa cho rằng, giờ ngọ (11h-13h) ngày Đoan ngọ là dương khí thịnh nhất, dược tính trong các loài cây cỏ đạt đến mức cao nhất nên thường đi hái về băm nhỏ, phơi khô dùng làm trà và thuốc chữa bệnh cho cả năm. Phổ biến nhất là ngải cứu, đinh lăng, ích mẫu, tía tô, bồ công anh, sen, vông, vối, lạc tiên, diệp hạ châu, hoa nhài, hoa hòe… Đặc biệt, dân gian còn lấy ngải kết hình con giáp treo ngải treo trước cửa nhà tránh đau ốm và trừ tà. Hiện nay, phong tục này vẫn còn duy trì ở một số khu vực nông thôn, đặc biệt là vùng đồi núi nơi còn nhiều loài thảo mộc quí. Trên mảnh đất kinh thành Thăng Long  xưa đã hình thành nên các khu phố bán thuốc như phố Hàng Thuốc, phố Lãn Ông và làng trồng cây thuốc nam cổ “nghìn năm tuổi” là Đại Yên (Tây Hồ).

Không gian trưng bày được tái hiện một cách dung dị và chân thực, giúp du khách có thể tiếp cận và cảm nhận được nét độc đáo, ý nghĩa của các phong tục tết của người dân kinh thành xưa.

Điểm nhấn của không gian trưng bày là hình tượng con giáp – linh vật rắn của năm Ất Tỵ được kết từ các loại lá cây thân thuộc. Đây là một tác phẩm nghệ thuật đẹp, sáng tạo, trở thành một điểm Check in ấn tượng cho du khách.

Địa điểm: Nhà 19C, Khu di sản Hoàng thành Thăng Long

Tết Đoan ngọ trong cung đình thời Lê trung hưng

Tết Đoan ngọ trong cung đình thời Lê được trưng bày diễn giải qua hệ thống tranh vẽ và mô hình hiện vật phỏng dựng:

• Các nghi lễ cúng tế tổ tiên, lễ thiết triều, lễ ban quạt, lễ ban yến… được phỏng dựng lại qua hệ thống tranh vẽ dựa trên các tư liệu lịch sử.
• Mô hình chiếc quạt lớn trên có đề bài thơ được phỏng dựng nhằm ghi dấu lại sự kiện vua Lê Hiến Tông (1498-1504) làm thơ đề trên quạt vào dịp tết Đoan ngọ để gửi gắm những tâm tư, trăn trở của mình trong việc chính sự, trị vì đất nước. Vào năm 1503, Đại Việt Sử ký toàn thư có ghi chép lại sự việc Lễ Bộ tả thị lang Dương Trực Nguyên tâu xin đắp đê bên sông Tô Lịch và đào hệ thống tưới tiêu ở huyện Thượng Phúc (Thường Tín ngày nay) để phòng lụt hạn, làm lợi cho nghề nông. Nhân sự việc này, vua Lê Hiến Tông ban thơ ngự chế đề trên quạt tỏ ý khuyên răn văn võ bá quan trong triều đình phải đặc biệt quan tâm chú ý đến thiên tai địch họa và chăm lo đến đời sống nhân dân, để giữ vững cơ đồ mãi mãi.

Bản chữ Hán
“星火昏中夜，
蓬芒出璧東。
荊方當大水，
衛地恐興戎。
循省尤 臨理，
推占謾異同”

Dịch nghĩa
“Nửa đêm sao Hỏa mọc
Tua chổi hiện phương Đông
Đất Kinh lo nước lớn
Đất Vệ sợ binh nhung
Chăm nom nên để ý
Suy xem nghiệm hay không”

• Không gian lễ ban quạt được phỏng dựng qua mô hình quan Tư lễ ban quạt cho các quan trong triều. Bên cạnh đó, để hiểu hơn về ý nghĩa và vai trò của chiếc quạt trong đời sống hàng ngày. Trung tâm đã phối hợp trưng bày quy trình, dụng cụ làm quạt và bộ sưu tập quạt của nghệ nhân Lân Tuyết. Bộ sưu tập gồm 2 loại hình quạt: quạt truyền thống (quạt giấy dó châm kim, quạt the hoa văn chổ trìm) và quạt nghệ thuật (vẽ tứ thời, thư pháp và các tích truyện Thánh Gióng, Múa rồng, Tố nữ…).

Văn hóa phi vật thể cung đình Thăng Long xưa, vốn đã diễn ra cách đây hàng nhiều thế kỷ, các nguồn tư liệu ghi chép rất ít. Không gian trưng bày đã góp phần làm sống lại văn hóa phi vật thể cung đình thông qua những diễn giải cụ thể, giúp du khách có thể hình dung ra đôi nét về đời sống sinh hoạt hoàng cung xưa.

Địa điểm: Nhà N14, Khu di sản Hoàng thành Thăng Long

2. Trình diễn, giao lưu

Để hướng di sản đến gần với cộng đồng, tạo điều kiện cho cộng đồng tiếp cận di sản, “thực hành di sản”; bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể, Trung tâm phối hợp với các nghệ nhân tổ chức chương trình trình diễn, giao lưu với các chủ đề:

• Nghệ thuật thư pháp trên quạt.
• Nghệ thuật kết lá tạo hình.

Các nghệ nhân sẽ chia sẻ những tri thức hay về bộ môn thư pháp và nghệ thuật kết lá tạo hình, đem hiểu biết và niềm vui đến cho du khách và các em học sinh, sinh viên.

Thời gian: 02 buổi sáng, từ 9h00 – 11h30 thứ Bảy (31/5/2025)  và Chủ Nhật (1/6/2025).

Địa điểm: Nhà 19C, Khu di sản Hoàng thành Thăng Long

Mọi thông tin được đăng tải trên Website: hoangthanhthanglong.vn.

TRUNG TÂM BẢO TỒN DI SẢN THĂNG LONG – HÀ NỘI